1889’da ABD’de Beaver Falls’te doğan Thomas Midgley Jr., genç yaşlarda yararlı uygulamalar geliştirmeye ilgi duymaya başladı. Daha lisedeyken, beyzbol toplarına kavisli bir yörünge kazandırmak için kaygan karaağaçların çiğnenmiş kabuklarını kullandı. Bu uygulama, daha sonra profesyonel oyuncular tarafından da benimsendi.
Midgley, birinci kıymetli bilimsel çalışmasını ise 1916 yılında General Motors’da (GM) motor vuruntusu meselesini çözme vazifesiyle üstlendi. O devirde araba sanayisi büyük bir gelişim içindeydi; Ford, Model T’yi geliştirirken, GM de Standard Oil ve DuPont ile işbirliği yaparak daha güçlü motorlar üretmeye çalışıyordu.
BİNLERCE FARKLI BİLEŞEN DENEDİ
GM’de araştırma başkanı olan Charles Kettering’in idaresinde çalışan Thomas Midgley Jr,
benzine eklendiğinde vuruntuyu azaltan bir husus bulmak için binlerce farklı bileşeni denedi.
Uzun araştırmalar sonucunda da Ethyl olarak pazarlanan ‘tetraetil kurşuna’ ulaştı. Kurşunlu akaryakıt birinci olarak 1923’te satışa sunuldu ve akabinde tüm dünyaya yayıldı.
Kurşunun insan sıhhati üzerindeki ziyanları aslında biliniyordu; lakin bu durum Ethyl’in ticari muvaffakiyetini engelleyemedi. O sırada, tetraetil kurşun üreten laboratuvarlarda çalışan çalışanların hastalanması ve birçok kişinin kurşun zehirlenmesi yaşaması durumu gazetelerde yer almaya başladı.
Bu olayların akabinde Midgley, basın toplantısında kurşun zehirlenmesine karşı teminat vermeye çalıştı. Gazetecilerin karşısında cesaretli bir şov yaparak kurşun katkı hususunu eline döktü ve akabinde dumanını soludu. “Bunu her gün yapabilirim” diyerek de tezini ortaya koydu. Lakin bu aksiyonun akabinde kısa mühlet içinde tıbbi yardıma muhtaçlık duydu. Kurşun zehirlenmesi, Midgley’in hayatı boyunca daima bir tehdit olarak kaldı. Vücuduna bu kadar kurşun girmesi, uzun vadeli tesirleri beraberinde getirdi ve önemli sıhhat problemlerine yol açtı.
New York Kent Üniversitesi’nde tarih profesörü olan Gerald Markowitz ise o yıllarda yaşananları şu biçimde özetliyor;
“Kurşunun toksin olarak bilinmesi nedeniyle alarmlar verildi. Fakat sanayinin konumu, otomobillerin egzozlarından çıkan kurşunun insanlara ziyan vereceğine dair hiçbir delil olmadığı istikametindeydi. Tetraetil kurşun üreten laboratuvarlarda çalışan insanların hastalanmaya başlaması ise herkesi endişelendiriyordu. Bu beşerler kurşuna maruz kalmaları sonucunda sözün tam manasıyla deliriyorlardı. Thomas Midgley’in ise basın toplantısında kaygıları yatıştırmak maksadıyla ellerine Ethyl döküp soluması tarihin en değişik anlarından birisi. Adeta kendisini zehirledi…”
BİR ÖTEKİ İCADI OZON KATMANINDA DELİK AÇILMASINA NEDEN OLDU
Tetraetil kurşunundan birkaç yıl sonra, Midgley (yine Charles Kettering’in teşvikiyle) dikkatini, o periyotta konut aletlerinde ve klimalarda kullanılan, 1920’lerde bir dizi ölümcül kazaya yol açan amonyak üzere soğutucu gazlara toksik olmayan bir alternatif geliştirmeye yöneltti.
Metanın bir türevi olan ve karbon, klor, flor atomlarından oluşan Freon’u birinci kloroflorokarbon (CFC) olarak buldu. 1930’da diğer bir kamu gösterisinde Midgley, gazı içine çekerek bir mumu söndürdü; bu hareket onun güvenliğini göstermek için tasarlanmıştı.
Freon ve sonraki CFC’ler ticari muvaffakiyet sağladı ve Amerika Birleşik Devletleri’nde klima kullanımının süratle artmasına neden oldu. II. Dünya Savaşı’ndan sonra ise üreticiler CFC’leri böcek öldürücüler ve saç spreyi üzere birçok eser için itici gaz olarak kullanmaya başladı.
Midgley’nin vefatından 30 yıl sonra, 1970’lerin ortalarında iki icadının verdiği ziyan kamuoyuna duyurulmadan evvel CFC’ler Antarktika üzerindeki ozon katmanında bir delik açtı; denetim altına alınmadığı takdirde delik, dünyadaki tüm ömrü tehdit edecek noktaya kadar genişledi.
Devam eden sanayi baskısı sonucunda, kurşunlu akaryakıt ABD’de 1996’ya kadar kademeli olarak kaldırılmadı, daha sonra yavaş yavaş tüm dünyada yasaklandı. Ondan kurtulan son ülke olan Cezayir, 2021’e kadar kurşunlu akaryakıt satmaya devam etti ve kurşun katkı unsurları hâlâ havacılık yakıtında kullanılmaya devam ediyor.
EN ÇOK ZİYANI ÇOCUKLAR GÖRDÜ!
2022 tarihli bir çalışma, mevcut ABD nüfusunun yarısının erken çocukluk devrinde tehlikeli kurşun düzeylerine maruz kaldığını varsayım etti; fakat dünyanın kolektif sıhhatine verilen ziyanı ölçmek epey sıkıntı.
1987’de ise CFC’lerin 1989’dan 2010’a kadar etaplı olarak kaldırılması için Montreal Protokolü imzalandı ve akabinde yasaklandı. (CFC emisyonları son vakitlerde tekrar artıyor, bu da hala yasadışı olarak üretilebileceğine işaret ediyor) Ozon katmanındaki delik güzelleşiyor ve ender görülen bir çevresel zaferle önümüzdeki yarım yüzyılda büyük olasılıkla da güzelleşecek.
“En üzücü olanı da olumsuz etkilenen çocuk sayısını bilmiyoruz” diyen Gerald Markowitz, “Bir çocuğun bedeninde inançlı bir kurşun düzeyi yoktur. Yarım yüzyıl yahut daha uzun müddettir olumsuz etkilenen, egzoz gazlarının toprağa yahut sokaklara karışması sonucu kurşun tozundan ötürü hayat bahtları azalan on milyonlarca hatta yüz milyonlarca çocuktan bahsediyoruz” tabirlerini kullandı.
Kurşun, UNICEF’e nazaran inançlı maruz kalma düzeyi olmayan son derece zehirli bir unsur. Bilhassa çocuklarda gelişimi bozarak zeka geriliğine neden oluyor. Dünya Sıhhat Örgütü’ne nazaran de yılda kestirimi 1 milyon kişi kurşun zehirlenmesinden ölüyor.
AKIL HOCASINDAN ÖVGÜLER: ‘DÜNYAYA BÜYÜK BİR MİRAS BIRAKTI’
1947’de akıl hocası Charles Kettering tarafından yazılan Ulusal Bilimler Akademisi’nin biyografik anı kitabı Midgley’e övgüler yağdırarak, “Yoğun, çeşitli ve son derece yaratıcı bir hayattan dünyaya büyük bir miras bıraktı” sözüyle sona erdi.
Midgley, bu cins iki icat geliştirmiş olması bakımından eşsiz; fakat onu bir etraf düşmanı olarak görmek cazip gelse de, uzmanlar onun rolünün daha çok makinedeki bir dişliye benzediğini belirtiyor. Örneğin Virginia’daki Radford Üniversitesi’nde bağlantı profesörü olan Bill Kovarik, “Thomas Midgley yalnızca bir çalışandı. Bu şirket sponsorluğunda bir araştırmaydı. Midgley olmasaydı, öbür biri bu tahlilleri bulurdu” sözleri kullandı.
YAPTIĞI DİĞER BİR İCAT SONU OLDU
1940’ta felç geçirdikten sonra önemli biçimde sakat kalan Midgley, diğer bir icat daha yaptı; ipler ve makaralar aracılığıyla onu yataktan kaldırıp tekerlekli sandalyeye otonom bir biçimde taşıyan bir makine.
Ancak 2 Kasım 1944’te makineye dolanarak boğularak öldü. Uzun müddet, bu durum onun kendi icadı yüzünden ölmesi olarak düşünüldü. Fakat Bill Kovarik, Midgley’in intihar ettiğini düşünüyor ve bu mevzuda deliller olduğunu sav ediyor.
CNN’in ‘Once celebrated, an inventor’s breakthroughs are now viewed as disasters — and the world is still recovering’ başlıklı haberinden derlenmiştir.
Fotoğraflar: Alamy